Temat pochówków żołnierzy radzieckich, poległych w walkach o Kołobrzeg, nie doczekał się do tej pory szerszego opracowania. Przyczyna braku szerszego podejścia do tego tematu nie jest znana.
Najbardziej szczegółowe istniejące opracowanie dotyczące żołnierzy Armii Czerwonej, którzy polegli w walkach o Kołobrzeg, znajduje się w "Księdze poległych" H. Kroczyńskiego. Ogranicza się on do listy żołnierzy i kilku ilustracji. Według kołobrzeskiego historyka, w Kołobrzegu poległo 189, a zaginęło 68 czerwonoarmistów, co łącznie daje 257 żołnierzy1. Andrzej Ossowski, Piotr Brzeziński, Piotr Skoczeń w swoim opracowaniu powołują się na dokument odnaleziony w Archiwum Państwowym w Koszalinie, w którym mowa jest o pochowaniu 548 żołnierzy w kwaterze wojennej (obecnie Cmentarz Wojenny) oraz 30 żołnierzy pod latarnią morską2. W dostępnej polskiej karcie cmentarza, mowa jest o 306 żołnierzach w kwaterze wojennej oraz 30 pod latarnią morską3. Wydaje się, że dane H. Kroczyńskiego są mocno zaniżone i liczba oscylująca wokół 300 poległych jest bardziej wiarygodna. Argumentem za tym przemawiającym są wyniki najnowszych badań i otwarcie archiwów radzieckich. Kamil Anduła wskazuje, że liczba poległych żołnierzy radzieckich w walkach od 4 do 8 marca wyniosła 101, a rannych 3064.
Nie znamy losów ciał poległych czerwonoarmistów w okresie pomiędzy 18 marca a 31 maja 1945 roku. W Kołobrzegu przebywali wówczas żołnierze Armii Czerwonej. Nie zachowały się żadne relacje dotyczące pochówków żołnierzy radzieckich z tego okresu. Byłoby to ciekawe źródło, stanowiące dowód na to, że żołnierze pochowali swoich kolegów. Niestety, jesteśmy tego materiału pozbawieni, co nie pozwala na szersze wnioski w tej sprawie. Zapewne część żołnierzy została pochowana jeszcze w czasie walk, a część w okresie po ich zakończeniu. Pozostali zostali pochowani już w okresie funkcjonowania polskiej administracji, także w zbiorowych mogiłach sanitarnych. Zbiorowe groby żołnierzy Armii Czerwonej znajdowały się m.in. przy kościele św. Jerzego.
Wraz z wydzieleniem kwatery wojennej na cmentarzu przy obecnej ul. 6. Dywizji Piechoty w 1948 roku, rozpoczęły się ekshumacje poległych żołnierzy. W przypadku żołnierzy Armii Czerwonej, w 1948 roku, według dostępnych w "Księdze poległych" dokumentów, ekshumowano 32 żołnierzy, z czego 25 z terenu Kołobrzegu, a 7 z Gościna5. W 1950 roku ekshumowano ciała kolejnych 110 żołnierzy z terenu Kołobrzegu oraz 9 żołnierzy z Karlina. W tym roku dokonano także ekshumacji żołnierzy radzieckich z innych miejscowości powiatu kołobrzeskiego: 1 z Dygowa, 11 z Rymania, 4 z Siemyśla i 5 ze Sławoborza6. W 1953 roku ekshumowano 16 żołnierzy, w tym jednego z cmentarza przy latarni morskiej7. W 1963 roku ekshumowano 30 żołnierzy Armii Czerwonej z cmentarza pod latarnią morską8. Podsumowując, daje to 218 ciał. Warto wskazać, że nie wszystkie osoby były ekshumowane z terenu miasta. Krytyczne ujęcie tematu liczby poległych i samych pochówków, nakazuje także zastanowić się nad tym, czy wszyscy ci żołnierze polegli w walkach o Kołobrzeg. Istnieje dość duże prawdopodobieństwo, że tak nie było i żołnierze ci mogli zginąć w wypadkach w okresie późniejszym, gdy walk już nie było. Przypadki te są jednak nie do ustalenia.
Jeśli idzie o upamiętnienia, to takie miejsca były co najmniej dwa. Pierwsze upamiętnienie miało miejsce pod latarnią morską na tamtejszym, tzw. mały cmentarzu w 1945 roku. Drugi pomnik powstał przy obecnym Regionalnym Centrum Kultury przy ul. Spacerowej. H. Kroczyński datuje go na 1945 rok9 (fot. wprowadzające do artykułu, arch. J. Patana). W 1970 roku ten pomnik zastąpiono nowym.
W "Księdze poległych" znajduje się jeszcze jedno upamiętnienie (na zdjęciu poniżej). Jest to jedyne miejsce, w którym ukazuje się ta ilustracja. Szarfa na wiązance kwiatów zawiera napis: "CHWAŁA BOHATEROM, ŻOŁNIERZE J.W. 2527". Nr jednostki świadczy, że był to 34 Pułk Artylerii Lekkiej, który w 1948 roku znajdował się już w Kołobrzegu. Żołnierze tej jednostki jeśli nie w 1948 roku, to w 1949 roku mieli okazję złożyć kwiaty pod tym pomnikiem i zdjęcie to musiało powstać najwcześniej w tym okresie. Według zapisów w archiwum Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu, w którego zbiorach zachowało się to zdjęcie, pomnik ten powstał w 1948 roku na kwaterze wojennej cmentarza przy obecnej ul. 6. Dywizji Piechoty.
Robert Dziemba
Fot. arch. J. Patana, arch. MOP Kołobrzeg, Księga poległych
Przypisy:
1 Hieronim Kroczyński, Kołobrzeska Księga Poległych w II wojnie światowej, Wydawnictwo Kamera, Kołobrzeg 2005, s. 100.
2 Andrzej Ossowski, Piotr Brzeziński, Piotr Skoczeń, Twierdza Kołobrzeg 1945: zwycięzcy i zwyciężeni, [w:] Kołobrzeg i okolice poprzez wieki, R. Ptaszyński (red.), Wydawnictwo Kadruk, Szczecin 2010, s. 215.
3 Opis cmentarza żołnierzy, jeńców wojennych i Obywateli Z.S.R.R. poległych na terenie POLSKI. https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=86090208, dostęp: 12.12.2022. Nadmienić należy, że w "Księdze poległych" H. Kroczyńskiego, mowa jest o 46 żołnierzach radzieckich. Hieronim Kroczyński, Kołobrzeska Księga Poległych w II wojnie światowej, Wydawnictwo Kamera, Kołobrzeg 2005, s. 18. Podobnie, autor ten podaje liczbę 46 radzieckich żołnierzy pochowanych pod latarnią morską w "Kronice Kołobrzegu". Hieronim Kroczyński, Kronika Kołobrzegu, Wydawnictwo Le Petit Cafe, Kołobrzeg 2005, s. 370. Te liczby są pomyłką. Sam H. Kroczyński w innym miejscu "Księgi poległych" wskazuje, że było to 30 żołnierzy rosyjskich i 16 polskich. Hieronim Kroczyński, Kołobrzeska Księga Poległych w II wojnie światowej, Wydawnictwo Kamera, Kołobrzeg 2005, s. 19. Poza tym, przesądza o tym zapis w dokumentach. Niestety, błąd za opracowaniem w "Księdze poległych" jest powielany dość powszechnie, także przez autora niniejszego opracowania: Robert Dziemba, O grobownictwie wojennym i zaginionej kartotece żołnierzy poległych w walkach o Kołobrzeg. "Rocznik Kołobrzeski", Nr 3/2022, s. 144.
4 Kamil Anduła, Pancerne preludium. 45. Brygada Pancerna Gwardii w bitwie o Kołobrzeg, „Technika wojskowa. Historia”, Nr 1/2018, s. 62-72.
5 Hieronim Kroczyński, Kołobrzeska Księga Poległych w II wojnie światowej, Wydawnictwo Kamera, Kołobrzeg 2005, s. 19.
6 Tamże.
7 Tamże.
8 Tamże. Warto zauważyć, że skoro w 1945 roku pod latarnią pochowano 30 żołnierzy, w 1953 roku ekshumowano 1, a w 1963 roku ekshumowano 30, to liczby się nie zgadzają.
9 Tamże, s. 104. Nie ma żadnego śladu w źródłach mówiących o budowie tego upamiętnienia, ani jego odsłonięciu.
Fot. powyżej: Grób żołnierzy 45 Brygady Pancernej Gwardii.
